Samenlevingen veranderen voortdurend. Dat is geen nieuw gegeven. In de Middeleeuwen klaagden monniken in hun geschriften dat de wereld vroeger beter was of dat de verschuivingen in 11e eeuw de opmaat naar het einde der tijde was. In de 19e eeuw zagen commentatoren met de lede ogen de eerst treinen op tuf snelheid de mensheid de verwarring in boemelen. En ook nu verandert de samenleving in een sneltreinvaart, zo snel dat onder sommige analisten de vraag opkomt of de mens wel staande kan blijven midden in het oog van de technologische en digitale tornado of zich juist de afgrond in aan het “skynetten”[1] is.
Te midden van deze veranderingen staat al eeuwen de school. Een instituut dat met de veranderende samenleving van vorm is veranderd, op doel, aanpak, inhoud, maatschappelijke en economische functie is het onderwijs en het denken over onderwijs voortdurend in beweging. Iets dat vaak gepaard gaat met de verzuchting van een oudere generatie dat “het onderwijs ook niet meer is, wat het is geweest”, want “vroeger was alles beter”. Iedere ouder en iedere docent zal zich er ooit schuldig aan hebben gemaakt en waarschijnlijk geldt dat ook voor iedereen buiten die groep. Want allemaal verwachten we iets van het onderwijs.
En dat brengt mij bij de reden van dit korte schrijven. Waarom ben ik deze blog begonnen? Die vraag werd mij namelijk gesteld. En als docent ben je dan automatisch geneigd om te proberen deze te beantwoorden.
Al enkele jaren ben ik gegrepen door de vraag wat de taak, de rol van het onderwijs in onze moderne samenleving is. Twee jaar terug vierde ik mijn vierde decennium in het Nederlandse onderwijssysteem, waarvan inmiddels al 21 jaar vóór de klas en de andere 21 in de schoolbanken. Dat zijn vier decennia aan onderwijshervormingen die ik al dan niet bewust heb meegemaakt en vier decennia aan onderwijservaring in een leven waarin ik toch al zeker dertig jaar met een kritisch oog naar de samenleving kijk.
Een samenleving waarin de bezielende verbanden[2] andere vormen zijn gaan aannemen toen de ontzuiling in de jaren 1960 haar vogelvlucht begon te nemen.[3] Een meer gefragmenteerde samenleving, met een grotere nadruk op het individu, de eigen vrijheden en daarbij de zelfredzaamheid, waarin de instellingen die in de verzuiling in ieder geval verbondenheid gaven binnen de eigen kring verzwakt of geheel verdwenen zijn. Bezielende verbanden die door de digitalisering en sociale media revolutie nog meer aan verandering onderhevig zijn.
En tegen die achtergrond lijkt het onderwijs meer en meer aan diplomafabriek geworden, die aansluitend bij de secularisatie en individualisering van de moderne samenleving vooral voorziet in de vraag van de meritocratie en certificaten levert die een level op de markt ontsluiten, zodat de educatiegamers daarin verder kunnen stromen.
En met het oog op die beide ontwikkelingen vind ik het interessant om te onderzoeken wat de rol van het onderwijs nu is én wat deze zou kunnen zijn. Daarbij wil ik gaan kijken naar een stukje geschiedenis van het onderwijs en dan met name de discussie over de vormgeving van het onderwijs in Nederland sinds de jaren 1960. Ruim een halve eeuw aan politieke onderwijs hervormingen, gebaseerd op politieke onderwijsdoelen, heeft het Nederlandse onderwijs gebracht waar het nu is. Wat waren de ideeën daar achter en wat hebben de hervormingen gebracht? Ook wil ik daarbij gaan kijken naar de grote denkers over onderwijs, didactiek en pedagogiek. Het denken over onderwijs is net zo bewegelijk als de samenleving waarin deze plaatsvindt. De invulling die de Oude Grieken gaven aan het woord “school” is allang niet meer hoe de huidige leerling (of leraren) het nu benoemen of ervaren. Maar wat moet onderwijs dan zijn? En moet dat onderwijs zich vormen naar de maatschappij of mag het de maatschappij ook vragen om zich te vormen naar haar? En als je die taak voor het onderwijs dan wil definiëren, moet je dan niet ook kijken de leerling? Waar willen we de leerling op voorbereiden? Maar ook, en niet minder belangrijk, waar wil de leerling op voorbereid worden?
En dat maakt deze blog net zo bewegelijk als de samenleving. Invalshoeken veranderen voortdurend, onderwerpen verschuiven constant met als enige constante dat ik ze aan een of meerder van de bovenstaande vragen probeer te koppelen.
[1] Wikipedia contributors. (2023, 10 januari). Skynet (Terminator). Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Skynet_(Terminator)
[2] Kennedy, J. C. (z.d.). Bezielende verbanden: gedachten over religie, politiek en maatschappij in het moderne Nederland. Bert Bakker.
[3] Kennedy, J. C. (1997). Nieuw Babylon in aanbouw: Nederland in de jaren zestig. Boom Lemma.