Westerbork, Netherlands, Jews boarding a deportation train to Auschwitz. Photo: Wikimedia Commons
Afgelopen woensdag (25 januari 2023) was het land weer even te klein. Onderzoek van Claims Conference[1] in Nederland zou aantonen dat met name onder de jongeren generaties in Nederland de kennis van de holocaust zeer minimaal is én dat een deel van ongeveer 6% de holocaust zelfs ontkent. Zoals wel vaker met de vertaling van onderzoeken naar de pers bleek gedurende de dag dat er ruimte voor nuance was in de interpretatie van het de cijfers door de media en dat ook bij de methodologie van het onderzoek zelf op- en aanmerkingen te plaatsen waren.[2][3][4]
Dat neemt echter niet weg dat de uitslag van het onderzoek van Claims Conference in Nederland nogal afwijkt van de uitslag in de landen waar dit onderzoek al eerder is afgenomen en dat waarschijnlijk met dezelfde methodologie. Als die aanname klopt dan staat Nederland, ondanks alle de kritiek op de interpretatie en het onderzoek, toch behoorlijk ongunstig op de kaart.[5] En zelfs als dat niet zo zou zijn - aangezien gebrul altijd voorafgaat aan de nuance en de nuance dat gebrul daarna ook niet vaak meer overstemt - is de maatschappelijke verontwaardiging en discussie naar aanleiding van de presentatie van het onderzoek al van CIDI tot premier over Nederland uitgerold en niet zo maar weer teruggestopt in die welbekende doos van Pandora.[6]
Niet geheel onverwacht gaat een gedeelte van de vingers in de maatschappelijke verontwaardiging direct naar het geschiedenis onderwijs. Zo stelt woordvoerster Aline Pennewaard van het CIDI in het Parool dat de Holocaust door sommige docenten geschiedenis uit angst voor controverse in de klas al niet meer wordt behandeld.[7] Een bewering die is gebaseerd op eigen onderzoek van het CIDI, maar niet geheel de lading dekt van de uitkomst van dit onderzoek, waar het CIDI zelf schrijft dat 12% van de docenten een drempel ervaart bij het geven van de lessen over de Holocaust maar zich in meerderheid wel over die drempel heen zet. Slechts 3% zou helemaal niet meer over de Shoah doceren.[8] Nu heb ik geen onderzoek gedaan naar het Holocaust-onderwijs op andere scholen en kan ik mij in dezen enkel beroepen op mijn eigen leservaring, waarin op de school waar ik les geef zowel in de onderbouw – waar geschiedenis nog verplicht is voor alle leerlingen - als in de bovenbouw – waar slechts de helft het nog verplicht heeft – meerdere lessen aan deze zwarte pagina in de geschiedenis worden besteed.
Dat dit tot frictie kan leiden begrijp ik, zo heb ik zelf ooit de vraag gekregen of “antisemitisme nog wel antisemitisme was als ‘de joden’ echt slechte handelden.”. Een vraag waarvoor ruimte moet zijn in de klas en die ruimte zou moeten maken voor een dialoog. In ‘Conflicterende Perspectieven in het Klaslokaal’ bepleiten Geerte Savenije, Albert Logtenberg en Bjorn Wansink dat gevoelige geschiedenis juist de extra mogelijkheid geeft expliciet aan de slag te gaan met multiperspectiviteit en daarmee dus standplaatsgebondenheid, kernvaardigheden in het vak Geschiedenis.[9] Anderzijds waarschuwen zij wel dat de discussie dan ook kan escaleren, juist omdat deze sterk gekoppeld kan zijn aan de identiteit van de leerlingen.
In ’ Practicing democracy in the playground: turning political conflict into educational friction’ gaat Saro Lozano Parra in op tools die de (geschiedenis)docent kan gebruiken bij wat hij ‘de democratische frictie’ noemt.[10] En daar ligt inderdaad een interessante en noodzakelijke uitdaging, niet alleen in het Holocaust-onderwijs maar in de geschiedenislessen in de breedte. Juist als we leerlingen willen begeleiden in hun wording tot democratische burger, moeten wij ze in gesprek houden, ook wanneer zij andere ideeën laten zien of horen in het klaslokaal. Of, juist dan! Zo zegt dezelfde Lozano Parra in interview met Hanneke Tuithof dat “er een kans is om te leren van de educatieve frictie als gevolg van de extreme opmerking” en dat daar in de les dus ruimte voor moet worden gemaakt en soms zelfs nog niet bestaande frictie mag worden gecreëerd. De docent zelf moet daarbij wel zelf uit de buurt van de emotie (kunnen) blijven, anders gaat de veiligheid en vrijheid van een open gesprek verloren. De school fungeert in dezen dan als een speelplaats waar al ‘spelende’ van educatieve frictie naar een meer begripvol democratische frictie kan worden gegroeid.[11]
Hulpmiddelen om ook een ongemakkelijke sfeer de holocaust te behandelen, zijn daarmee wel voorhanden. Maar, aangezien het zeer kleine percentage dat volgens het CIDI zelf daadwerkelijk geen aandacht meer besteed aan de Holocaust, ligt de oplossing niet alleen in vakdidactische en pedagogische handvatten voor de docenten.
Een groot deel van de tanende historische kennis en daarmee ook de kennis over de Holocaust onder de jongeren generaties ligt in de jarenlange sloop van het vak Geschiedenis in het middelbaar onderwijs. Minder uren, meer curriculum en – op het VMBO[12] – volledige nihilering van het vak geschiedenis door de invoering van verzamelvak M&M zorgen al jaren voor dat Geschiedenis onderwijs steeds meer onderdruk komt te staan en daarmee ook de democratische ontwikkeling van onze jongeren.[13] Zeker ook omdat de waarde en inhoud van een geschiedenisles niet worden afgemeten aan het maatschappelijke effect maar aan het examenresultaat.[14] En in de stofomschrijving van dat examen zijn de gevoelige geschiedenissen vaak niet meer dan een paragraaf van enkele regels gekoppeld aan een van de 49 Kenmerkende Aspecten. De verontwaardiging over het afnemende historisch besef en het groot aantal onwetende, ontkennende en afzwakkende van de Holocaust moet zich daarmee dus niet richten op de inhoud van het onderwijs – dat zit bij een overgrote meerderheid wel goed – maar op de invoering van Geschiedenis als verplicht vak op alle schoolvormen én alle leerjaren. Stel aan ons de vraag om de aandacht voor de gevoelige geschiedenis te vergroten, geef dan aan ons de ruimte én de tijd om dat te doen.
[1] Conference, C. (2023, 26 januari). New Study Reveals Nearly One Quarter of Dutch Millennials and Gen Z Believe the Holocaust Was a Myth or Exaggerated. Claims Conference. https://www.claimscon.org/netherlands-study/
[2] Pen, H. (2023, 25 januari). Kennis over Holocaust neemt snel af: ‘Geschrokken dat zoveel jongeren denken dat het een mythe is’. Het Parool. https://www.parool.nl/amsterdam/kennis-over-holocaust-neemt-snel-af-geschrokken-dat-zoveel-jongeren-denken-dat-het-een-mythe-is~b24c35fe/?utm_campaign=shared_earned
[3] Meesterburrie, A. (2023, 26 januari). Onderzoek: bijna kwart van de jongere Nederlanders gelooft feiten over Holocaust niet. NRC. https://www.nrc.nl/nieuws/2023/01/25/onderzoek-bijna-kwart-van-de-jongere-nederlanders-gelooft-feiten-over-holocaust-niet-a4155225?utm_source=SIM
[4] Jongvolwassenen zouden twijfelen aan Holocaust, veel vragen over onderzoek. (2023, 25 januari). RTL Nieuws. https://www.rtlnieuws.nl/nieuws/nederland/artikel/5361474/holocaust-waarheid-nederlanders-geschiedenis-niod-tweede
[5] Hinke, B., & Isik, S. (2023, 27 januari). Hoe erg rammelt het ‘schokkende’ onderzoek naar Holocaust-bewustzijn nu echt? NRC. https://www.nrc.nl/nieuws/2023/01/27/hoe-erg-rammelt-het-schokkende-onderzoek-naar-holocaust-bewustzijn-nu-echt-a4155507
[6] ANP. (2023, 25 januari). Premier Rutte vindt twijfels aan Holocaust “schokkend”. Nieuws.nl. https://nieuws.nl/algemeen/20230125/yesilgoz-wijdverbreide-twijfels-aan-holocaust-ronduit-schokkend/
[7] Pen, H. (2023, 25 januari)
[8] Hummelen, J. (2022, 28 april). Lesgeven over Holocaust blijft een uitdaging. CIDI. https://www.cidi.nl/lesgeven-over-holocaust-blijft-een-uitdaging/
[9] Savenije, G., Logtenberg, A., & Wansink, B. (2022, april). Conficterende perspectieven in het klaslokaal: Onderzoek naar gevoelige geschiedenis. Kleio VGN. https://www.vgnkleio.nl/wp-content/uploads/2022/04/Didactiek.LR_.pdf
[10] Practicing democracy in the playground: turning political conflict into educational friction. (z.d.). https://www.tandfonline.com/doi/epdf/10.1080/00220272.2020.1838615?needAccess=true
[11] Tuithof, H. (2022, 14 oktober). Uitgesproken – oktober 2022. DIMENSIES. https://dimensies.nu/uitgesproken-oktober-2022/
[12] Kossen, E. (2023, 7 januari). Leraren: maak van geschiedenis verplicht vak op vmbo. Telegraaf. https://www.telegraaf.nl/nieuws/665298741/leraren-maak-van-geschiedenis-verplicht-vak-op-vmbo
[13] Nuland, M. van. (2023, 3 januari). Vmbo’er hecht minder waarde aan democratie dan leeftijdsgenoten. Trouw. https://www.trouw.nl/binnenland/vmbo-er-hecht-minder-waarde-aan-democratie-dan-leeftijdsgenoten~b6aa3901/
[14] Standaert, R. (2014). De becijferde school: meetcultus en meetcultuur (Dutch Edition) (01 editie). Acco Uitgeverij.